Zbulime arkeologjike, teknologjike, shkencore dhe mjeksore

Zbulime arkeologjike, teknologjike, shkencore dhe mjeksore ***********************************************************************************************
1000: Vikingu Bjarne Herjulfson arrin ekstremitetin veri-lindje te Groelandes.
1025: Mjeku arab Alhazen (965-1039) pohon se shikimi sigurohet nga rrezet e drites qe formojne nje imazh ne sy dhe jo nga rrezet e derivuara nga syri apo pasqyrimet e objekteve, sikurse deri atehere besohej.
1050: Ne France, duke perkulur nje shufer nepermjet nje manovelle, lindi balestra, e cila po te leshohet me nje gure te vendosur mbi te, ky i fundit i arrin te 300 metrat.
1054: astronomet kineze zbulojne nje yll te ri; eshte supernova, e njohur me 1967 si ylli i pare pulsues qe i jep origjinen Crab Nebules ne grup-yjesine e Demit.
1066: u vezhgua nje komete e madhe.
1180: Ne France u ndertua mulliri i pare qe punonte nepermjet; anglezi Alexander Neckam (1157-1217) pershkruan aftesiene orientuese te gjilperes magnetike.
1194: udhetare viginge zbulojne ishujt Svalbard
1202: matematikani Leonardo Fibonacci duke shkruar librin e tij «Liber Abaci», i prezanton gjithe Europes numrat arabe.
1228: filloi ne Angli, nxjerrja dhe perdorimi sistematik i karbonit.
1249: anglezi Roger Bacon pershkruan zyzet si mjet mbrojtes per syte dhe prezanton pluhurin e perdorur ne plumba, e cila ne Kine kishte nje perdorim teper antik.
1252: Alfonso X nga Castiglia publikon «Tavole Alfonsine», qe i sjellin motivet planetare me nje precizion me superior se ato te arritura Tolomeo.
1269: francezi Pélerin de Maricourt pershkruan polet magnetike.
1291: ne Venezia lindin pasqyrat me xhama.
1300: alkimisti Gerber pershkruan acidin sulfurik.
1316: Mondino de Luzzi ndan organet kadaverike dhe publikon librin e pare te anatomise.
1335: oret mekanike filluan te vihen ne pune nga mekanizma peshuese, dhe filluan te vendoseshin neper kulla per te sherbyer si ore riferuese zyrtare e krahinave te vecanta.
1346: shfaqen topat ne nje konflikt franko-angleze.
1403: dyzet dite per te shmagur perhapjen e murtajes ne Venezia; njihet koncepti mbi semundjet ngjitese.
1427: portugezi Diego de Sevilha zbuloi ishujt Azzorre
1435: gjermani Johann Gutenberg zbuloi shkronjat e levizshme dhe beri te mundur revoluzionin kulturor te shtypit.
1436: Leon Battista Alberti teorizoi tekniken e prezantimit te vizatimeve.
1450: perhapet perdorimi archibugio (arme antike), e para arme zjarri e perdorshme vetem nga nje ushtar.
1451: Niccolò Cusano zbuloi lentet konkave (diverguese); deri atehere ishin perdorur vetem lentet converguese.
1472: Johann Muller mati rrugen e dukshme ne nje komete.
1487: Bartolomeo Diaz arriti ne ‘Capo di Buona Speranza’, ekstremiteti me meridional ne Afrike.
1492: udhetimi i pare i Kristofor Colombo; do te coje ne zbulimin e Amerikes.
1495: mjeku Girolamo Fracastoro pershkroi sifilizin ne nje mbartes.
1497: portugezi Vasco da Gama arriti ne Indi pasi kaloi nga ‘Capo di Buona Speranza’.
1502: Amerikani Vespucci zbuloi se India e Kristofor Colombo nuk ishte gje tjeter vecse nje kontinent i ri.
1504: shpikesi gjerman Peter Henlein prezantoi oren e xhepit duke aplikuar nje nderthurje ingranazhesh.
1523: portugezi Ferdinando Magellano perfundoi udhetimin e pare rrotullues perreth Tokes.
1535: Niccolò Tartaglia gjeti menyren e zgjidhjes se ekuacionit te grades se trete.
1542: Francisco de Orellana gjeti burimet e Rios se Amazones.
1543: Niccolò Copernico, ne prag te vdekjes, publikoi «De revolutionibus Orbium Coelestium» ku nepermjet sistemit eliocentrik (dielli ne qender) i kundervihet sistemit tolemaik (gjeocentrik= toka ne qender); mjeku belgo-hollandez Adrea Vesalio themeloi anatomine moderne duke korigjuar ne nje liber me shume se 200 gabime te Galileut.
1545: Geronimo Cardano prezantoi numrat negative dhe zgjidhi ekuacionet e grades se katert.
1551: publikohen Tabelat Trigonometrike te Georg von Lauchen, i mbiquajtur Retico; dhe Tabelat Planetare te Reinhold.
1552: anatomisti Bartolomeo Eustachio zbuloi ne vesh “kanalin” qe mban dhe emrin e tij. (Kanali i Eustakut qe realizon komunikimin e veshit me pjesen e siperme te faringut.)
1568: Gerhard Kremer zbuloi projektuesin cilindrik qe mundesoi vizatimin e hartave gjeografike qe perdoreshin dendur ne udhetime detare.
1572: Tycho Brahe vezhgoi nje supernova per 485 dite, nga Nentori i 1572 deri ne Mars te 1574.
1581: Galileo Galilei zbuloi periodicitetin e lavjerresit. 1582: hyri ne perdorim kalendari Gregorian.
1583: hollandezi Simon Stevin zbuloi qe presioni i nje lengu eshte i pavarur nga forma e mbajtesit te tij.
1589: Galileo perfundoi eksperimentet e tij mbi reniet lire te trupave, duke kundershtuar Aristotelin.
1590: lindi mikroskopi i thjeshte, me nje lente te vetme.
1591: u futen per here te pare simbolet algjebrike.
1592: Galileo zbuloi termometrin me uje.
1596: Ludolf van Ceulen vendosi nje vlere me ekzakte te numrit Pi greke qe prezanton raportin midis rrethit dhe diametrit.
1600: anglezi William Gilbert pershkruan Token si nje magnet sferik.
1608: Hans Lippershey ne Olanda ndertoi dylbite e para.
1609: Keplero verteton se orbitat e planeteve jane eliptike.
1610: Galileo aplikon teknologjine e dylbive ne astronomi dhe publikon zbulimet e tij mbi krateret e henes, satelitet e Jupiterit, fazat e Aferdites, njollat diellore, natyren yjore te Rruges se Qumshtit.
1628: William Harvey pershkruan qarkullimin e gjakut.
1635: Henry Gellibrand zbulon perkulshmerine manjetike.
1637: Pierre de Fermat formulon te fameshmen «teorema e fundit».
1643: Evangelista Torricelli shpiku barometrin.
1653: Olof Rudbeck zbuloi vazat linfatike.
1656: Christian Huygens shpiku oren me lavjerres.
1662: Ligji i Boyle mbi raportin vellim/presion te gazeve.
1665: Hooke zbuloi qelizat (ne tape).
1666: Isaac Newton kuptoi ligjin e gravitetit universal dhe vezhgoi spektrin e drites diellore.
1668: Newton shpiku teleskopin reflektues.
1669: Newton dhe Leibnitz, ne menyre te pavarur, shpikin llogarite integrale dhe ato diferenciale.
1670: Thomas Willis zbulon se te semuret me diabet kane nje rritje te nivelit te sheqerit ne urine.
1675: Olaus Roemer mati shpejtesine e drites.
1676: Antoni van Leeuwenhoek zbuloi mikroorganizmat.
1682: zbulohet seksualiteti i bimeve.
1685: teoria e numrave imagjinare.
1687: Newton publikoi librin «Principi».
1712: makina me avuj e Newcomen
1718: Edmond Halley dokumenton moton e vertete mbi yjet.
1728: kronometri i John Harrison zgjidhni problemin e matjes se gjatesive ne det.
1738: Daniel Bernoulli propozon bazen e teorise kinetike te gazeve.
1744: Euler teorizoi numrat pasardhes.
1745: u shpik Shishja e Leydes (kondesator elektrik) per te mbledhur energjine.
1747:u zbulua kura ndaj skorbutit.(mungesa e vitamines C)
1752: rrufepritesja e Benjamin Franklin
1754: zbulohen kristalet karbonike.
1764: makina me avuj e Watt
1766: zbulohet hidrogjeni.
1768: Lazzaro Spallanzani paraqiti mosekzistencen e gjenerimeve spontane.
1769: Lavoisier themeloi kimine sasiore.
1774: zbulohet oksigjeni.
1779: zbulimet e para ne mekanizmin e fotosintezes.
1781: William Herschel zbuloi planetin Uran.
1783: ngritjet e para te mongolfierave ( ballona qe fryhen me ajer te ngrohte)
1790: u paraqit per here te pare sistemi mates decimal.
1796: Edward Jenner zbuloi vaksinimin.
1798: Cavendish mati masen e Tokes.
1799: kimisti francez Joseph L. Proust zbuloi ligjin e pjeseve te fundshme.
1800: Alessandro Volta shpiku pilat, derivate te ujit.
1801: Giuseppe Piazzi zbuloi 'Cerere', asteroidi i pare.
1803: kimisti John Dalton rizbuloi teorine atomike.
1811: Amedeo Avogadro hipotizoi se te gjithe gazet ne kushte te barabarta permbajne te njejtin numer pjesezash.
1814: zbulohen vijat e spektrit.
1821: Faraday propozon teorine e motorit elekrik.
1825: lokomotiva e pare me avull.
1827: Ligji i Ohm
1831: Faraday realizoi nje gjenerator elektrik.
1838: Bessel per here te pare mati largesine e nje ylli.
1839: lindi fotografia.
1842: zbulohet efekti Doppler.
1846: Le Verrier, Galle dhe Adams zbulojne Neptunin.
1847: kimisti Ascanio Sobrero shpiku nitroglicerinen.
1848: zbulohet zeroja absolute.
1850: ligji i dyte i termodinamikes.
1854: zbulohet shpina e atlantike (Atlante, personi mitologjik qe mbante boten mbi shpatulla); Antonio Meucci realizon telefonin e tij elektrik.
1856: zbulohet njeriu i Neandertal, ne Gjermani.
1858: Charles Darwin publicon teorine e evolucionit naturor.
1859: pusi i pare naftenxjerres.
1860: motori me djegje te brendshme.
1862: Pasteur formulon teorine e organizmave mikroskopike patologjike.
1865: Gregor Mendel propozon bazat e gjenetikes; Numri i Avogadros; forca elektromagnetike e sintetizuar ne ekuacionet e Maxwellit.
1866: Alfred Nobel shpiku dinamitin.
1869: Mendeleev zbuloi sistemin periodik te elementeve.
1873: ekuacionet e gjendjes se gazeve.
1875: qartesohet fekondimi duke vezhguar nje spermatozoid te hyje ne nje veze.
1876: Graham Bell i ve vulen shpikjes se telefonit; motore me 4 kohe te Nikolaus Otto.
1877: fonografi i Edisonit (aparat qe riprodhon zerat e incizuara ne nje disk).
1878: zbulohen enzimat.
1879: drita elektrike.
1885: vaksina e Pasteur kunder terbimit.
1887: eksperimenti i Michelson dhe Morley nuk arriti te provonte ekzistencene eterit.
1888: Hertz zbuloi valet e radios te parashikuara nga Maxwell; Galileo Ferraris prezanton ne Akademine e Shkencave ne Torino motorin e tij me korent alternativ, me pas iu vu vula nga Tesla i SHBAs.
1893: Freud themeloi psikoanalizen.
1895: Guglielmo Marconi demonstroi se valet e radios mund te trasmetohen dhe te kapen ne largesi; Roengten zbuloi rrezet X.
1897: Thomson zbuloi elektronin, pjeseza e pare e atomit.
1898: Pierre dhe Marie Curie zbuluan elementet radioaktive Polonio (Po) dhe Radiusin (Ra).
1900: Max Planck themeloi mekanikes se kuanteve.
1901: Guglielmo Marconi realizon lidhjen e pare radiofonike ne Oqeanin Atlantik.
1902: kromozonet u perkufizuan si pjese e pandarshme e trashigimise.
1903: u ngrit nga Toka aeroplani i pare. (vellezerit Wright)
1905: Albert Einstein publikon teorine e relativitetit.
1906: Lee De Forest zbuloi valvulen termoelektrike me tri elektroda qe do te favorizojne te ne ardhmen teknologjine radiofonike.
1911: Alfred Wegener hamendesoi spostimin e kontinenteve.
1914: Thomson zbuloi protonin.
1916: Einstein publikoi relativitetin e pergjithshem.
1921: u zbulua insulina.
1926: u sitemua mekanizmi i vale-matesve.
1927: parimi i papercaktueshmerise nga Heisenberg. (sipas se cilit, jo te gjithe madhesite e dukshme mund te percaktohen me perpikmeri)
1928: Fleming zbuloi penicilinen.
1929: Edwin Hubble zbuloi zgjerimin e universit.
1930: Tombaugh zbuloi Plutonin.
1931: teorema e Goedel.
1932: Chadwick zbuloi neutronin.
1938: Hans Bethe zbuloi reaksionet dridhjeve nukleare qe i japin burim energjine e yjeve.
1939: dridhjet nukleare; helikopteri i pare.
1942: pila atomike e Fermit.
1945: bomba atomika me fizion (ndarja e berthames se atomit nepermjet reakisoneve zinxhir).
1946: Eniac, njeri nga kompjuterat e pare te programueshem.
1948: u ideua tranzistori.
1952: bomba e pare H
1953: Watson dhe Crick zbuluan strukturen dyvargezuese te ADN-se.
1954: transplantimi i pare i veshkave.
1957: sateliti i pare artificial; qarku i pare i integruar i vene ne dispozicion nga Kilby; publikimi i Fred Hoyle mbi sintezen nukleare te elementeve te renda ne brendesi te yjeve.
1960: lazeri i pare optik.
1964: u zbulua radioaktiviteti fundor, prove qe favorizoji teorine e Big Bang mbi origjinen e universit.
1969: zbritja e pare ne Hene; ne njezet vitet e ardhshme u eksplorua i gjithe sistemi diellor nepermjet sondave.
1981: fluturimi i pare nga Shuttle.
1983: Carlo Rubbia zbuloi pjesezet W dhe Z qe demonstruan teorine e rrymave te dobta.
1987: gjitari i pare i modifikuar gjenetikisht per te prodhuar lende farmaceutike.
1989: ne Cern (Gjenevra) lindi Bota e Gjere e Rrjetit qe krijoi mundesine e funksionimit te internetit.
1997: u klonua delja Dolly.
1998: universi jo vetem qe zgjerohet, por po rrit dhe shpejtesine e zgjerimit te saj.
2000: u kompletua leximi i hartes gjenetike njerezore